- prijedlog IO Bošnjačkog nacionalnog vijeća, kojeg je potpiso predsjednik IO Esad Džudžević
I. UVODNE NAPOMENE
Bošnjaci su nacionalna zajednica koja naseljava centralnu Srbiju, naročito region Sandžak.
Nemali broj Bošnjaka živi u Vojvodini, Beogradu i u većini opština u Srbiji. Prema podacima
Popisa stanovništva iz 2002. godine, u Srbiji živi 136.087 Bošnjaka, a većina od tog broja živi
u opštinama Novi Pazar, Sjenica, Tutin, Prijepolje, Priboj i Nova Varoš.
Sandžački Bošnjaci su južnoslovenskog porijekla i dio bošnjačkog nacionalnog korpusa, sa
Bosnom i Hercegovinom kao matičnom državom, i njihov nacionalni identitet i autohtonost na
području Republike Srbije je nesporan i neupitan.
Bošnjačko nacionalno vijeće je najviši predstavnički organ i legitimni zastupnik interesa
bošnjačke nacionalne zajednice u Republici Srbiji. Ostvarivanje prava bošnjačke manjine
podstiče se i ostvaruje preko Bošnjačkog nacionalnog vijeća, odnosno Nacionalnog savjeta
bošnjačke nacionalne manjine, koje je osnovano 2003. godine u Novom Pazaru.
Ostvarivanje prava bošnjačke manjine u Republici Srbiji i znatni pomaci u ovom pravcu,
započinju aktivnostima nacionalnog savjeta bošnjačke manjine, ušešćem međunarodnih
institucija (OEBS, EU, SE) i političkom akcijom predstavnika izvršne vlasti, kako na lokalnom,
tako i na nacionalnom nivou.
Bošnjačka nacionalna zajednica počinje ostvarivati svoja prava tek nakon petooktobarskih
demokratskih promjena. U ovom periodu usvojeni su Zakon o zaštiti prava i sloboda
nacionalnih manjina, Povelja o ljudskim i manjinskim pravima, ratifikovane su Okvirna
konvencija Savjeta Evrope o zaštiti pripadnika nacionalnih manjina i Evropska povelja o
manjinskim i regionalnim jezicima, kao dva najznačajnija dokumenta iz međunarodnog prava
u oblasti zaštite manjina. Bošnjaci kao nacionalna zajednica, iako su u bivšoj Jugoslaviji bili
državotvoran i kostitutivan narod, našli su se u situaciji da bez ičije pomoći i podrške izbore
svoja nacionalna prava i uhvate korak sa nivoom ostvarenosti svojih manjinskih prava sa
drugim manjinama, naročito u Vojvodini.
Od 2002. godine, kada je Savjetu Evrope podnijet prvi državni izvještaj o primjeni Okvire
Konvencije, do danas, načinjeni su bitni pomaci u manjinskoj politici Republike Srbije.
Država Srbija i njene organizacije i ustanove u prethodnih nekoliko godina uložili su značajne
napore na poboljšanju i unapređenju položaja i prava sandžačkih Bošnjaka u Republici Srbiji.
Bošnjačko nacionalno vijeće je mišljenja da je potpunije i sveobuhvatnije ostvarenje
manjinskih prava sandžačkih Bošnjaka u Republici Srbiji moguće ostvariti jačanjem
mehanizama njihove primjene na centralnom, regionalnom i lokalnom nivou, kao i
koordiniranim djelovanjem svih predstavnika, organizacija, ustanova i institucija sandžačkih
Bošnjaka na državnom nivou.
II. TRENUTNO STANJE OSTVARIVANJA PRAVA BOŠNJAKA
1. Službena upotreba bosanskog jezika i pisma
Ratifikovanjem Evopske povelje o regionalnim i manjinskim jezima u parlamentu Državne
zajednice, 21. decembra 2005. godine, bosanski jezik je verifikovan kao jedan od 10
manjinskih jezika u Srbiji.
Maternji jezik sandžačkih Bošnjaka, bosanski jezik i pismo u službenoj su upotrebi u
opštinama Novi Pazar, Tutin, Sjenica i Prijepolje. I pored postojanja svih zakonskih osnova,
lokalne vlasti u Priboju već nekoliko godina odbijaju da ozvaniče i u statut opštine uvedu
službenu upotrebu bosanskog jezika i pisma. U oštini Nova Varoš Bošnjaci žive u
značajnijem procentu pa bi službena upotreba bosanskog jezika i u ovoj opštini bila od
posebnog značaja.
Sudski i upravni postupak u lokalnim sudovima još uvijek se ne vode na bosanskom jeziku i
pismu.
Kod izdavanja ličnih isprava (pasoši, lične karte, vozačke dozvole) ne vodi se računa o
pravopisu i tradiciji maternjeg jezika i pisma Bošnjaka.
Kod ispisivanja javnih natpisa naziva ulica, trgova, dijelova naseljenih mjesta, naziva lokalnih
i državnih organa i službi i kod naziva toponima i saobraćajnih znakova takođe se ne poštuju
odredbe Zakona o službenoj upotrebi jezika i pisma, niti Zakona o pravima i slobodama
nacionalnih manjina. U opštini Tutin ovo pravo je u značajnoj mjeri primjenjeno, dok u ostalim
opštinama i pored toga što je bosanski jezik uveden u službenu upotrebu, ovo pravo nije
primjenjeno i ispoštovano.
Potpunije i efikasnije ostvarenje prava na upotrebu i javno korišćenje maternjeg bosanskog
jezika, kao jednog od suštinskih elemenata nacionalnog identiteta sandžačkih Bošnjaka,
moguće je postići ozvaničenjem njegove službenosti u svim opštinama i gradovima u
Republici Srbiji u kojima sandžački Bošnjaci žive u značajnijem procentu, u skladu sa
zakonom.
2. Obrazovanje na maternjem - bosanskom jeziku
Kada je u pitanju uvođenje Bosanskog jezika u školski sistem i njegov tretman, na osnovu
odredaba Zakona o slobodama i pravima nacionalnih manjina Bošnjaci su, uz veliki otpor
državnih organa, počeli da konzumiraju pravo na obrazovanje na svom maternjem jeziku tek
početkom drugog polugodišta školske 2004/2005. godine, uz mnogo napora i uz još uvijek
mnogo otpora nekih nacionalističkih konzervativnih krugova, političkih partija i akademskih
krugova. To pravo Bošnjaci za sada koriste sa dva časa nedjeljno „Bosanskog jezika sa
elementima nacionalne kulture" u statusu izbornog predmeta u osnovnoj školi i to samo u
opštinama Novi Pazar, Tutin, Sjenica i jednoj školi u Prijepolju.
Primjena bosanskog jezika u predškolskim ustanovama u Republici Srbiji ili na teritorijama
gdje u većem broju žive Bošnjaci ne postoji. U predškolskim ustanovama čiji je osnivač
država u upotrebi je jezik većinskog naroda (Srpski) iako se procenat bošnjačke djece u tim
ustanovama u Novom Pazaru, Tutinu i Sjenici mjeri i do 90%.
Što se tiče srednjoškolskog obrazovanja, na bosanskom jeziku nije nigdje organizovana
nastava u Republici Srbiji. Kada je u pitanju visoko obrazovanje, od mjeseca novembra
2006. godine na Državnom Univerzitetu u Novom Pazaru otpočela je sa radom kombinovana
Studijska grupa za bosanski i srpski jezik.
Na teritoriji Republike Srbije u organizaciji državnih organa nije bilo aranžmana koji bi
obezbjedili izučavanje historije i kulture koji odražavaju bosanski jezik.
Radi ravnopravnog tretmana u oblasti obrazovanja, neophodno je država preko svojim
mehanizmima osigura i obezbjedi pripadnicima bošnjačke nacionalne zajednice izvođenje
nastave na bosanskom jeziku u osnovnom i srednjem obrazovanju u jedinicama lokalne
samouprave u kojima je bosanski jezik u službenoj upotrebi, u skladu sa zakonom, prema
Modelu obrazovanja za sandžačke Bošnjake u Republici Srbiji, kao zvaničnom dokumentu
Bošnjačkog nacionalnog vijeća.
Država je, također, obavezna obezbjediti izradu udžbenika za izvođenje nastave na
bosanskom jeziku, prema definisanom Modelu.
Da bi ovo manjinsko pravo moglo da se konzumira i u opštinama Priboj i Nova Varoš,
Bošnjačko nacionalno vijeće traži od nadležnih lokalnih i regionalnih organa u Republici Srbiji
da se u tim opštinama bosanski jezik uvede u službenu upotrebu.
3. Informisanje na maternjem - bosanskom jeziku
U 2008. godini Ministarstvo je učestvovalo u sufinansiranju Nedjeljnjeg informativnog lista na
bosanskom jeziku - Nezavisnog heftičnika „Sandžačke novine", ne u mjeri kako je to
praktikovano sa nekim drugim nacionalnim zajednicama.
U 2009. godini Ministarstvo je smanjilo sufinansiranje heftičnika „Sandžačke novine" za skoro
30 posto.
Država nije donijela odgovarajuće odredbe kako bi radiodifuzne kuće ponudile programe na
bosanskom jeziku. Na državnom javnom servisu (RTS) nema ni jedne sekunde programa na
bosanskom jeziku.
Bošnjačko nacionalno vijeće traži od nadležnih državnih organa da se prestane sa
diskriminacijom bosanskog jezika u sredstvima javnog informisanja.
Država Srbija obavezna je obezbjediti sandžačkim Bošnjacima potrebne uslove za
informisanje na maternjem bosanskom jeziku kroz sufinansiranje i unapređenje u oblasti
štampanih medija i izdavačke djelatnosti, adekvatniju zastupljenost na Javnom servisu
formiranjem posebne redakcije na bosanskom jeziku pri RTS-u, kao i sufinansiranjem
posebne produkcije pri Bošnjačkom nacionalnom vijeću, koja bi emitovala svoj program na
lokalnim i regionalnim medijima.
U cilju obezbjeđenja adekvatnijeg informisanja na regionalnom nivou, Bošnjačko nacionalno
vijeće kao neophodnu, ističe potrebu redefinisanja postojećih radiodifuznih oblasti u Srbiji
tako što će se područje šest sandžačkih opština u kojima su u najvećem procentu
skoncentrisani sandžački Bošnjaci svrstati u jednu radidifuznu oblast, a ne u dvije kako je to
sada utvrđeno. Republička radiodifuzna agencija (RRA) pri podjeli frekvencija nije predvidjela
dodjelu frekvencija medijima čiji se program emituje na bosanskom jeziku.
4. Zaštita kulturne baštine
Još jedan izuzetno važan problem su nepokretna kulturna dobra Republike Srbije u
opštinama Novi Pazar, Tutin, Sjenica, Nova Varoš, Prijepolje i Priboj. Država Srbija i njeni
organi i ustanove do sada nisu preduzeli neophodne mjere i aktivnosti, niti izgradili
adekvatne mehanizme za obezbjeđenje potpunije zaštite bošnjačke kulturne baštine i
naslijeđa. Kao posljedica toga došlo je do daljeg devastiranja bošnjačke kulturne baštine i
naslijeđa, njenog uništavanja i nediosljedne primjene programa i mjera zaštite od strane
postojećih zavoda za zaštitu spomenika kulture.
Radi ravnopravnog tretmana neophodno je da država Srbija, njeni predstavnici, ustanove i
institucije sva nepokretna kulturna dobra koja sandžački Bošnjaci smatraju svojom kulturnom
baštinom, definišu, prihvate i tretiraju kao kao bošnjačko kulturno naslijeđe.
Za potpuniju zaštitu bošnjačkog kulturnog naslijeđa neophodno je hitno donijeti program
mjera u zaštiti i unapređenju tog nasljeđa.
Sve dosadašnje vlade imale su selektivan pristup po pitanju zaštite i očuvanja kulturne
baštine sandžačkih Bošnjaka. Bošnjačko nacionalno vijeće smatra da je očuvanje kulturnog
naslijeđa Bošnjaka od koristi ne samo za bošnjačku zajednicu, nego i za cijelu državu.
Postoji trend prisvajanja kulturne baštine Bošnjaka i to naročito muzičke tradicije, nošnje,
kuhinje, arhitekture i drugih kulturnih i kulturoloških osobenosti sandžačkih Bošnjaka od
strane drugih naroda i pokušaja predstavljanja ovih elemenata bošnjačke kulture i tradicije
dijelom kulture i tradicije drugih.
Bošnjačko nacionalno vijeće je na prostoru šest opština u kojima žive Bošnjaci utvrdilo osam
objekata ili lokaliteta koji svjedoče o historiji i kulturi bošnjačke nacionalne zajednice, koje bi
trebalo prioritetno zaštiti uz pomoć države. To su Isa-begov hamam, Amir-agin han i tvrđava
iz 15. vijeka u Novom Pazaru, arheološki lokalitet Gluhavica u Tutinu, ambijentalna
Spahovića kuća u Sjenici, Musala u Prijepolju, stećci u okolini Priboja i mejtaš u Novoj
Varoši.
Država Srbija je preko Ministarstva kulture u prethodnih nekoliko godina sufinansirala
tradicionalne nacionalne manifestacije sandžačkih Bošnjaka, koje je realizovalo Bošnjačko
nacionalno vijeće (Festival sandžačke sevdalinke - FES, Smotru bošnjačkih narodnih igara -
SBONI i Sandžačke književne susrete - SAKS), kao i nekoliko drugih projekata u oblasti
kulture i odobrila nekoliko projekata nevladinih organizacija i udruženja, na preporuku
Bošnjačkog nacionalnog vijeća.
Ministarstvo kulture je u 2007. godini sufinansiralo Časopis za kulturu i društveni život
sandžačkih Bošnjaka „Bošnjačka riječ", kao tromjesečnika.
U 2009. godini od strane Ministarstva kulture izostalo je sufinansiranje izdavanja časopisa
„Bošnjačka riječ".
U 2009. godini izostala je podrška Ministarstva kulture za realizaciju skoro svih projekata
Bošnjačkog nacionalnog vijeća u oblasti kulture a sredstva za nevladine organizacije i
udruženja po projektima koji se finansiraju za nacionalne manjine odobrena su nekim
organizacijama bez traženja mišljenja Bošnjačkog nacionalnog vijeća.
5. Djelotvorno učešće u javnom životu
Sandžački Bošnjaci učestvuju u javnom životu Republike Srbije na još uvijek
nezadovoljavajući način. Ne postoji strategija države o uključivanju manjina u sve strukture,
već je njihova eventualna uključenost više rezultat političkih dogovora i koalicija, zavisno od
trenutnog interesa vladajućih elita, često na štetu nacionalnih manjina i njihovih interesa.
Za potpunije ostvarenje nacionalne ravnopravnosti u oblasti učešća u javnom životu,
sandžačkim Bošnjacima neophodno je, pored zastupljenosti u Narodnoj skupštini i Vladi
Republike Srbije, obezbjediti i adekvatnu zastupljenost u pravosuđu, policiji i drugim
ustanovama, organizacijama i institucijama na svim nivoima vlasti, u skladu sa evropskim
standardima i srazmjerno njihovom učešću u stanovništvu.
Osnovni vid zapošljavanja Bošnjaka je i dalje privatni sektor. Zastupljenost Bošnjaka u
državnoj administraciji, mimo organa lokalne samouprave, je na veoma niskom nivou i ni
približno ne odgovara nacionalnoj strukturi stanovništva. Posebno je loše stanje u tom
pogledu u Ministarstvu unutrašnjih poslova, u kojem u policijskim upravama i stanicama
policije Bošnjaci čine zanemarljiv procenat. Visokoobrazovani Bošnjaci koji su to obrazovanje
stekli van Republike Srbije, a stručno su kvalifikovani za rad u policiji, nemaju mogućnost da
se zaposle u policijskoj službi, iz neobjašnjivih i zakonski potpuno neutemeljenih razloga,
čime su potpuno diskriminisani u odnosu na pripadnike drugih naroda.
Veliki broj visokoobrazovanih Bošnjaka svih profila na evidenciji je Službe za zapošljavanje i
sa nejasnom i neizvjesnom perspektivom i budućnosti.
Na osnovu zvaničnih informacija, procenat zastupljenosti Bošnjaka u državnim institucijama
u gradovima gdje Bošnjaci čine većinu, znatno je manji u odnosu na procenat ukupnog
udjela ustanovništvu.
U gradovima gdje Bošnjaci čine manjinu veoma je mali procenat zastupljenosti u državnim
organima. Još uvijek je neizbalansiran sastav u policiji, sudstvu, školstvu, zdravstvu i ostalim
republičkim institucijama, gdje Bošnjaci nemaju učešće shodno svom učešću u strukturi
lokalnih zajednica ili na nivou Republike.
Državne institucije i ustanove, kao što su policija, Okružni sud, Okružno javno tužilaštvo,
Opštinsko javno tužilaštvo, Opštinski organ za prekršaje, Poreska uprava u Novom Pazaru,
Elektrodistribucija, PTT, Telekom itd. i dalje su u velikoj mjeri nedopstupne za zaposlenje
Bošnjaka. Tako od ukupnog broja zaposlenih u Novopazarskoj policiji tek 30% je Bošnjaka,
iako pripadnici bošnjačke nacionalne zajednice čine više od 80 posto ukupnog stanovništva.
Isto tako, neadekvatna nacionalna struktura zaposlenih je i u pravosudnim organima,
Poreskoj upravi, u kojima je zaposlenih Bošnjaka oko 50%. Isto kao u Novom Pazaru,
neadekvatna struktura zaposlenih i nemogućnost zapošljavanja Bošnjaka, i pored postojanja
svih neophodnih uslova i kvalifikacija (potrebne školske spreme) je i u državnim institucijama
i ustanovama u Tutinu, Sjenici i Prijepolju.
6. Ekonomski položaj
Područje u kojem su u najvećem procentu skoncetrrisani sandžački Bošnjaci u svim
državnim zajednicama spadalo je u najnerazvijenija područja. Takvo stanje je i danas.
Posebno loše stanje je u pogledu infrastrukture.
Prema službenim podacima iz 2005. godine u 6 sandžačkih opština u Srbiji izgrađenost
putne mreže je samo 10% od prosjeka u Srbiji. Novi Pazar kao grad u kojem Bošnjaci žive u
najvećem broju u Republici Srbiji nema željezničku prugu, iako je potreba za njom izražena
iz ekonomskih i svih drugih razloga.
Sve velike investicije i svi kapitalni projekti do sada su zaobilazili Sandžak a od privrednih
grana dominiraju niskoprofitabilne laka tekstilna industrija. Iako izuzetnih prirodnih
pogodnosti i potencijala u pogledu razvoja poljoprivredne industrije, ovaj kraj je nesrazmjerno
razvijan i državna ulaganja u njega nisu bila adekvatna, i u odnosu na ostala područja u
kojima žive pripadnici drugih naroda su zanemarljiva.
Ulaganja u komunalne, sportske, školske, zdravstvene, telekomunikacione i druge objekte i
infrastrukturu su bila na dosta niskom nivou i ne odgovaraju potrebama stanovništva, zbog
čega je među Bošnjacima konstantno prisutna neizvjesnost i kao posljedica toga, i uz
naglašen politički faktor, stalno iseljavanje.
U cilju prevazilaženja višedecenijske zapostavljenosti i nerazvijenosti, neophodno je da
država Srbija kroz sve svoje raspoložive mehanizme i institucije sistema aktivno podstiče i
intenzivira ekonomski razvoj regiona Sandžak kroz značajnija ulaganja i investicije u
sandžačkim opštinama, posebno u oblasti infrastrukture, a radi postizanja ravnomjernijeg
regionalnog razvoja i približavanja naše zemlje standardima Evropske Unije.
7. Decentralizacija
Područje u kojem su u pretežnom broju skoncentrisani sandžački Bošnjaci administrativno je
uvijek bilo podijeljeno u različite administrativne oblasti. Posljednjom administrativnom
podjelom Republike Srbije na okruge, Novi Pazar i Tutin su ušli u sastav Raškog okruga, a
Sjenica, Prijepolje, Nova Varoš i Priboj u sastav Zlatiborskog okruga.
Ispostave mnogih državnih institucija i njihov raspored ne odgovara potrebama lokalnog
stanovništva i u znatnoj mjeri otežavaju ostavirivanje osnovnih ljudskih prava. Tako, na
primje, stanovnici opštine Sjenica za određene zdravstvene usluge moraju ići u Zdravstveni
centar Užice kao regionalni zdravstveni centar, iako im je Novi Pazar duplo bliži i u njemu
mogu na lakši način i bez dodatnih novčanih izdataka za putovanje i smještaj ostvariti mnoge
zdravstvene usluge.
Pripadnici bošnjačke nacionalne zajednice tradicionalno su okrenuti Novom Pazaru, a
stanovništvo kompletnog područja vijekovima je bilo u okviru iste administrativne oblasti koja
je zadržala naziv Sandžak.
Stoga je, radi što efikasnije i djelotvornije realizacije manjinskih prava sandžačkih Bošnjaka,
neophodno stvarati uslove, ustavne i zakonske, da u procesu decentralizacije i
regionalizacije, odnosno nove teritorijalne organizacije Republike Srbije, grad Novi Pazar i
opštine Tutin, Sjenica, Nova Varoš, Prijepolje i Priboj budu u sastavu jednog regiona.